1. Khung pháp lý hiện hành: Khi nào vi phạm đất đai bị xử lý hình sự?

1.1. Luật Đất đai 2024 – siết chặt trách nhiệm pháp lý, mở “đường dẫn” sang xử lý hình sự.

Luật Đất đai 2024 tiếp tục khẳng định nguyên tắc xuyên suốt trong quản lý đất đai: mọi hành vi vi phạm pháp luật về đất đai đều phải được phát hiện, ngăn chặn và xử lý kịp thời, đúng người, đúng hành vi, đúng mức độ. Điểm mới đáng chú ý của luật lần này không nằm ở việc “hình sự hóa trực tiếp”, mà ở việc làm rõ và siết chặt trách nhiệm pháp lý của các chủ thể liên quan, qua đó tạo cơ sở pháp lý rõ ràng để chuyển hóa từ xử phạt hành chính sang truy cứu trách nhiệm hình sự khi đủ điều kiện.

Cụ thể, Luật Đất đai 2024 nhấn mạnh trách nhiệm của: (i) người sử dụng đất trong việc sử dụng đúng mục đích, đúng ranh giới, đúng quy hoạch; (ii) chủ đầu tư dự án trong việc tuân thủ điều kiện giao đất, cho thuê đất, chuyển mục đích sử dụng đất; và (iii) đặc biệt là trách nhiệm cá nhân của người có chức vụ, quyền hạn trong quản lý đất đai. Luật cũng yêu cầu cơ quan quản lý không được xử lý hành chính “thay” cho các hành vi đã có dấu hiệu tội phạm, mà phải chuyển hồ sơ cho cơ quan điều tra theo đúng thẩm quyền. Đây là điểm then chốt cho thấy Luật Đất đai 2024 đóng vai trò như một “luật nền”, kết nối trực tiếp với pháp luật hình sự, thay vì chỉ dừng ở cơ chế xử phạt – khắc phục hậu quả như trước đây.

1.2. Các tội danh hình sự liên quan trực tiếp đến vi phạm đất đai, xây dựng

Trên nền tảng Luật Đất đai 2024, việc xử lý hình sự các vi phạm đất đai – xây dựng được thực hiện theo Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung 2017), với một số tội danh trọng tâm sau:

Thứ nhất, Tội vi phạm các quy định về sử dụng đất đai (Điều 228 BLHS). Tội danh này áp dụng đối với các hành vi như lấn, chiếm đất; chuyển mục đích sử dụng đất trái phép; sử dụng đất sai mục đích gây thiệt hại nghiêm trọng; hoặc đã bị xử phạt hành chính mà vẫn tiếp tục vi phạm. Trong thực tiễn, đây là căn cứ hình sự thường được áp dụng đối với các trường hợp phân lô bán nền trái phép, chiếm đất công, xây dựng trái phép trên đất không đủ điều kiện, với quy mô lớn và kéo dài.

Thứ hai, Tội vi phạm quy định về quản lý, sử dụng tài sản nhà nước gây thất thoát, lãng phí (Điều 219 BLHS) – thường được áp dụng trong các vụ việc liên quan đến đất công, đất do Nhà nước quản lý, đặc biệt khi có dấu hiệu giao đất, cho thuê đất, chuyển mục đích sử dụng đất trái pháp luật gây thiệt hại lớn cho ngân sách nhà nước. Trong bối cảnh Luật Đất đai 2024 tăng cường quản lý quỹ đất công, tội danh này được dự báo sẽ được áp dụng chặt chẽ hơn.

Thứ ba, Tội vi phạm các quy định về quản lý đất đai (Điều 229 BLHS) hoặc các tội danh tương tự đối với người có thẩm quyền. Khi cán bộ, công chức cố ý làm trái quy định về giao đất, thu hồi đất, bồi thường, tái định cư… để trục lợi hoặc gây hậu quả nghiêm trọng, trách nhiệm hình sự sẽ được đặt ra song song với trách nhiệm hành chính và kỷ luật.

Có thể thấy, Luật Đất đai 2024 không tự mình tạo ra tội danh mới, nhưng đã làm rõ ranh giới giữa vi phạm hành chính và vi phạm hình sự, đồng thời chấm dứt tư duy “xử phạt cho xong” đối với những hành vi vi phạm đất đai có tính hệ thống, có tổ chức, gây hậu quả lớn. Đây chính là nền tảng pháp lý cho xu hướng hình sự hóa có chọn lọc, có kiểm soát trong lĩnh vực đất đai – xây dựng thời gian tới.

2. Vì sao xuất hiện xu hướng “hình sự hóa” vi phạm đất đai, xây dựng?

2.1. Vi phạm mang tính hệ thống, trục lợi lớn – vượt xa ranh giới hành chính

Thực tiễn quản lý đất đai cho thấy, nhiều hành vi vi phạm hiện nay không còn là sai phạm cá nhân, nhỏ lẻ, mà mang tính có tổ chức, kéo dài và trục lợi quy mô lớn. Điển hình là các hoạt động phân lô bán nền trái phép trên đất nông nghiệp, đất rừng; xây dựng không phép – sai phép để hình thành “dự án ma”; lấn chiếm đất công, đất quy hoạch nhằm chuyển nhượng thu lợi hàng chục, thậm chí hàng trăm tỷ đồng. Trong các trường hợp này, mức xử phạt hành chính (phạt tiền, buộc khôi phục hiện trạng) thường không tương xứng với lợi ích bất hợp pháp thu được, thậm chí bị coi như “chi phí kinh doanh rủi ro”. Luật Đất đai 2024, với tinh thần siết chặt kỷ cương quản lý đất đai, đã đặt nền tảng pháp lý để không dung túng, không hành chính hóa các vi phạm có dấu hiệu tội phạm, tạo cơ sở chuyển hồ sơ sang cơ quan điều tra khi hành vi gây hậu quả nghiêm trọng hoặc có yếu tố trục lợi rõ ràng.

2.2. Biện pháp hành chính không còn đủ sức răn đe trong thực tiễn

Một trong những nguyên nhân cốt lõi dẫn đến xu hướng hình sự hóa là hiệu quả răn đe của xử phạt hành chính đang suy giảm rõ rệt. Trên thực tế, không ít trường hợp sau khi bị xử phạt vẫn tiếp tục tái phạm; chậm trễ hoặc không khắc phục hậu quả; thậm chí tìm cách “hợp thức hóa” công trình, thửa đất vi phạm thông qua các kẽ hở pháp lý hoặc sự buông lỏng quản lý ở địa phương. Điều này làm xói mòn tính nghiêm minh của pháp luật, gây bất bình đẳng giữa người tuân thủ và người vi phạm. Trong bối cảnh đó, việc áp dụng chế tài hình sự được nhìn nhận như “lằn ranh cuối cùng” nhằm bảo vệ trật tự quản lý đất đai, bảo đảm kỷ cương pháp luật và quyền lợi hợp pháp của người dân. Xu hướng này không nhằm hình sự hóa tràn lan, mà hướng đến xử lý nghiêm các hành vi vi phạm có tính chất nguy hiểm cho xã hội, đúng tinh thần phân hóa trách nhiệm pháp lý mà Luật Đất đai 2024 và Bộ luật Hình sự đang hướng tới.

3. Lợi – hại của việc mở rộng xử lý hình sự đối với vi phạm đất đai, xây dựng

Không thể phủ nhận rằng việc mở rộng áp dụng chế tài hình sự đối với các vi phạm đất đai, xây dựng nghiêm trọng mang lại nhiều tác động tích cực. Trước hết, hình sự hóa đúng mức sẽ tạo ra sức răn đe thực sự, buộc các cá nhân, tổ chức phải cân nhắc kỹ lưỡng trước khi thực hiện hành vi lấn chiếm đất, phân lô bán nền trái phép hay xây dựng sai phép với mục đích trục lợi. Biện pháp hình sự cũng góp phần bảo vệ trật tự quản lý đất đai, kỷ cương quy hoạch, hạn chế tình trạng “phạt cho tồn tại”, hợp thức hóa sai phạm đã diễn ra phổ biến trong thời gian dài. Quan trọng hơn, việc truy cứu trách nhiệm hình sự đối với các vi phạm có tính hệ thống còn giúp ngăn chặn lợi ích nhóm, đầu cơ đất đai, thất thoát tài sản công, qua đó củng cố niềm tin của người dân vào hiệu lực của pháp luật.

Tuy nhiên, ở chiều ngược lại, xu hướng hình sự hóa cũng tiềm ẩn những rủi ro pháp lý cần được kiểm soát chặt chẽ. Nếu ranh giới giữa vi phạm hành chính và tội phạm hình sự không được xác định rõ ràng, rất dễ dẫn đến tình trạng hình sự hóa quan hệ hành chính – dân sự, làm gia tăng rủi ro pháp lý cho người dân và doanh nghiệp. Trong thực tế, không ít trường hợp vi phạm xuất phát từ thiếu hiểu biết pháp luật, vướng mắc thủ tục, hoặc thay đổi chính sách, nhưng nếu áp dụng chế tài hình sự một cách máy móc có thể gây hậu quả nghiêm trọng cho quyền và lợi ích hợp pháp của người sử dụng đất. Bên cạnh đó, việc mở rộng xử lý hình sự ồ ạt còn có nguy cơ quá tải hệ thống tố tụng, đồng thời tạo tâm lý e dè, “đóng băng” đầu tư, xây dựng nếu nhà đầu tư lo ngại rủi ro hình sự trong bối cảnh pháp luật chưa thực sự ổn định.

Chính vì vậy, bài toán đặt ra không phải là có hay không hình sự hóa vi phạm đất đai, mà là hình sự hóa ở mức độ nào, trong những trường hợp nào, với tiêu chí rõ ràng về tính chất, mức độ nguy hiểm và hậu quả của hành vi vi phạm. Chỉ khi ranh giới này được thiết kế minh bạch, thống nhất và được áp dụng thận trọng, chế tài hình sự mới thực sự phát huy vai trò là “lằn ranh cuối cùng” của pháp luật, thay vì trở thành rào cản cho phát triển kinh tế – xã hội.

4. Phân biệt với tranh chấp dân sự đất đai

Trong bối cảnh xu hướng tăng cường xử lý hình sự các vi phạm đất đai, cần đặc biệt lưu ý không đồng nhất mọi sai phạm đất đai với tội phạm hình sự. Về nguyên tắc, các tranh chấp phát sinh từ quan hệ dân sự như: tranh chấp ranh giới thửa đất, tranh chấp hợp đồng chuyển nhượng, đặt cọc, thừa kế quyền sử dụng đất, xác định quyền sử dụng đất hợp pháp giữa các chủ thể… vẫn thuộc phạm vi điều chỉnh của Bộ luật Dân sự 2015 và được giải quyết thông qua tố tụng dân sự tại Tòa án.

Hình sự chỉ là “biện pháp cuối cùng” và chỉ nên áp dụng khi hành vi vi phạm vượt qua ranh giới dân sự – hành chính, thể hiện rõ các yếu tố như: lỗi cố ý, mục đích trục lợi, gây thiệt hại nghiêm trọng cho Nhà nước hoặc người khác, hoặc đã bị xử phạt hành chính mà vẫn tái phạm theo các điều khoản tương ứng của Bộ luật Hình sự. Việc phân định rạch ròi này không chỉ bảo đảm nguyên tắc suy đoán vô tội, mà còn tránh nguy cơ “hình sự hóa” các tranh chấp dân sự thuần túy, gây tâm lý lo ngại và bất ổn cho người dân, doanh nghiệp trong các giao dịch đất đai hợp pháp.

5. Định hướng hoàn thiện pháp luật: Cân bằng giữa răn đe hình sự và bảo vệ quyền dân sự

Từ góc độ lập pháp và áp dụng pháp luật, xu hướng mở rộng xử lý hình sự đối với vi phạm đất đai – xây dựng là cần thiết, nhưng phải được thiết kế với ranh giới pháp lý rõ ràng và cơ chế kiểm soát chặt chẽ. Trước hết, cần luật hóa cụ thể các tiêu chí xác định “hậu quả nghiêm trọng”, “thu lợi bất chính lớn”, “tính có tổ chức, tái phạm” làm căn cứ chuyển từ xử phạt hành chính sang truy cứu trách nhiệm hình sự, tránh tình trạng áp dụng tùy nghi hoặc cảm tính. Đồng thời, pháp luật cần phân tầng rõ ba cơ chế xử lý: hành chính – dân sự – hình sự, bảo đảm rằng hình sự chỉ là biện pháp sau cùng khi các công cụ khác không còn hiệu quả. Song song với đó, Nhà nước cần tăng cường trách nhiệm giải thích, hướng dẫn pháp luật đất đai theo Luật Đất đai 2024, giúp người dân, doanh nghiệp hiểu đúng – làm đúng, hạn chế vi phạm do thiếu thông tin. Cuối cùng, việc đào tạo chuyên sâu cho đội ngũ cán bộ quản lý đất đai, thanh tra, điều tra và tố tụng là yếu tố then chốt để bảo đảm pháp luật được áp dụng thống nhất, đúng bản chất, không làm “hình sự hóa” các quan hệ dân sự – hành chính thuần túy.

Trên đây là toàn bộ tư vấn của chúng tôi, hy vọng rằng, những ý kiến tư vấn này, sẽ giúp làm sáng tỏ vấn đề mà Quý vị đang quan tâm. Để có thể làm rõ hơn và chi tiết từng vấn đề nêu trên cũng như các vấn đề pháp lý mà Quý vị đang cần tham khảo thêm ý kiến chuyên môn. Xin vui lòng liên hệ ngay cho chúng tôi theo địa chỉ email: luatsaosang@gmail.com hoặc qua Tổng đài tư vấn: 0936.65.3636 để nhận được sự tư vấn, giải đáp và hỗ trợ từ Luật Sao Sáng. Trân trọng cảm ơn!