Chung thân là hình phạt tù không thời hạn, buộc người phạm tội phải chấp hành hình phạt tù gần như suốt quãng đời còn lại. Thông thường mọi người sẽ hiểu là người bị kết án (phạm nhân) sẽ phải chấp hành án tù (lao động, học tập, cải tạo…) gần như là suốt cả cuộc đời của mình ở trại giam. Căn cứ theo Điều 39 Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) quy định về “Tù chung thân” như sau:

“Tù chung thân là hình phạt tù không thời hạn được áp dụng đối với người phạm tội đặc biệt nghiêm trọng, nhưng chưa đến mức bị xử phạt tử hình.

Không áp dụng hình phạt tù chung thân đối với người dưới 18 tuổi phạm tội”.

Những người bị kết án phạt tù chung thân, tù có thời hạn phải thảo mãn những điều kiện nhất đinh thì mới được xem xét và quyết định đặc xá.

Như vậy, có thể hiểu những người bị kết án tử hình; người đang bị tạm giam; tạm giữ; đang bị truy tố thì không được xem xét đặc xá.

1. Đặc xá là gì? Điều kiện để được đề nghị đặc xá?

Đặc xá là sự thể hiện nhất quán chính sách hình sự của Nhà nước ta trong việc đấu tranh phòng, chống tội phạm. Từ đó cũng giáo dục người phạm tội tái hòa nhập cộng đồng. Vì vậy, mục đích đầu tiên của công tác đặc xá là phải góp phần tích cực vào việc giáo dục, cải tạo người phạm tội, đấu tranh phòng và chống tội phạm, bảo vệ an ninh và trật tự, an toàn xã hội. Luật đặc xá hiện hành quy định:

“Điều 3. Giải thích từ ngữ

Trong Luật này, các từ ngữ dưới đây được hiểu như sau:

1. Đặc xá là sự khoan hồng đặc biệt của Nhà nước do Chủ tịch nước quyết định tha tù trước thời hạn cho người bị kết án phạt tù có thời hạn, tù chung thân nhân sự kiện trọng đại, ngày lễ lớn của đất nước hoặc trong trường hợp đặc biệt.”

Trong các dịp trọng đại, là ngày vui lớn của cả đất nước, nên các quyết định đặc biệt có thể được Chủ tịch nước thực hiện. Khi được đặc xá, người phạm tội không cần phải chấp hành thêm thời gian ngồi tù còn lại. Do đó, quyết định này có thể làm thay đổi thực tế trong cải tạo, giáo dục cũng như giam giữ người phạm tội.

Trong đó, người được đặc xá được miễn chấp hành hình phạt còn lại nhưng không được xóa án tích ngay và vẫn có tiền án trong lý lịch tư pháp. Vẫn phải đảm bảo các nghĩa vụ, trách nhiệm khi được tái hòa nhập cộng đồng.

Thực hiện đặc xá phải đem lại cho phạm nhân đang chấp hành hình phạt tù khát vọng được trở về xã hội, tái hòa nhập cộng đồng và làm lại cuộc đời. Từ đó, họ quyết tâm cải tạo, hoàn lương để được hưởng đặc xá. Tuy nhiên không phải bất kì ai cũng được hưởng đặc xá mà họ phải đáp ứng đủ điều kiện quy định tại Luật đặc xá năm 2018. 

Điều kiện được đề nghị đặc xá trong các trường hợp cụ thể như sau:

• Đối với người đang tạm đình chỉ chấp hành án phạt tù

Những người đang được tạm đình chỉ chấp hành án phạt tù được đề nghị khi có đủ các điều kiện:

Có nhiều tiến bộ; có ý thức cải tạo tốt; được xếp loại chấp hành án phạt tù khá hoặc tốt trong thời gian chấp hành án phạt tù trước khi có quyết định tạm đình chỉ.

Đã có thời gian chấp hành án phạt tù.

Chấp hành nghiêm chỉnh pháp luật trong thời gian được tạm đình chỉ chấp hành án phạt tù.

Các điều kiện khác quy định tại các điểm c, d, đ, e và g khoản 1 Điều 11 Luật Đặc xá.

• Đối với người đang chấp hành án phạt tù có thời hạn, tù chung thân

Có nhiều tiến bộ; có ý thức cải tạo tốt; được xếp loại chấp hành án phạt tù khá hoặc tốt.

Đã chấp hành án phạt tù được một thời gian do CTN quyết định. Ít nhất là 1/3 thời gian với tù có thời hạn…

Đã chấp hành xong hình phạt bổ sung là phạt tiền, đã nộp án phí.

Đã thi hành xong nghĩa vụ trả lại tài sản, bồi thường thiệt hại, nghĩa vụ dân sự khác đối với người bị kết án phạt tù về các tội phạm tham nhũng hoặc tội phạm khác do CTN quyết định trong mỗi lần đặc xá;.

Đã thi hành xong hoặc thi hành được một phần nghĩa vụ trả lại tài sản, bồi thường thiệt hại, nghĩa vụ dân sự khác nhưng do lâm vào hoàn cảnh kinh tế đặc biệt khó khăn thuộc trường hợp chưa có điều kiện thi hành tiếp phần còn lại với người bị kết án phạt tù không thuộc trường hợp quy định tại điểm d khoản này.

Trường hợp phải thi hành nghĩa vụ trả lại tài sản, bồi thường thiệt hại, nghĩa vụ dân sự khác đối với tài sản không thuộc sở hữu của Nhà nước thì phải được người được thi hành án đồng ý hoãn thi hành án hoặc không yêu cầu thi hành án đối với tài sản này.

Khi được đặc xá không làm ảnh hưởng xấu đến an ninh, trật tự;…

• Điều kiện được đề nghị đặc xá chung

Ngoài những điều kiện riêng cho từng đối tượng, thì còn phải đáp ứng các điều chung như:

Lập công lớn trong thời gian chấp hành án phạt tù; có xác nhận của cơ quan có thẩm quyền.

Người có công với cách mạng; người được tặng thưởng danh hiệu Dũng sĩ trong kháng chiến chống Mỹ cứu nước; người được tặng thưởng danh hiệu “Anh hùng Lao động”; người được tặng thưởng một trong các loại Huân chương, Huy chương Kháng chiến; cha, mẹ, vợ, chồng, con của liệt sĩ và người có công nuôi dưỡng liệt sĩ khi còn nhỏ; con của Bà mẹ Việt Nam anh hùng; cha, mẹ, vợ, chồng, con của người có công giúp đỡ cách mạng được tặng Kỷ niệm chương “Tổ quốc ghi công” hoặc Bằng “Có công với nước”.

Người đang mắc bệnh hiểm nghèo, người đang ốm đau thường xuyên mà không tự phục vụ bản thân.

Khi phạm tội là người dưới 18 tuổi, trừ trường hợp có quy định khác.

Người từ đủ 70 tuổi trở lên.

Có hoàn cảnh gia đình đặc biệt khó khăn và bản thân là lao động duy nhất trong gia đình.

Phụ nữ có thai hoặc có con dưới 36 tháng tuổi đang ở với mẹ trong trại giam, trại tạm giam, nhà tạm giữ.

Người khuyết tật nặng hoặc khuyết tật đặc biệt nặng; người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi.

Trường hợp khác do Chủ tịch nước quyết định.

2. Người bị kết án từ chung thân có được đặc xá không?

Thực tiễn công tác đặc xá đã chứng minh rằng, không có một biện pháp giáo dục, cải tạo nào có tác động mạnh mẽ, trực tiếp đến tâm lý của người phạm tội như công tác đặc xá bằng việc những phạm nhân được trực tiếp chứng kiến thực tế việc trả lại tự do cho những phạm nhân khác được hưởng đặc xá. Bởi người phạm tội được hưởng các lợi ích thực tế, bên cạnh các nghĩa vụ vẫn phải chấp hành

Theo Điều 11 Luật đặc xã năm 2018 thì đối tượng được đề nghị đặc xá là “người bị kết án phạt tù có thời hạn, tù chung thân đã được giảm xuống tù có thời hạn đang chấp hành hình phạt tù...” Như vậy, người bị kết án tù chung thân muốn được hưởng đặc xá trước tiên phải được xét án xuống tù có thời hạn.

Theo Điều 63 Bộ Luật hình sự, một người có thể được giảm nhiều lần, nhưng phải bảo đảm chấp hành được một phần hai mức hình phạt đã tuyên. Người bị kết án tù chung thân, lần đầu được giảm xuống 30 năm tù và dù được giảm nhiều lần cũng phải bảo đảm thời hạn thực tế chấp hành hình phạt là 20 năm. Trường hợp người bị kết án về nhiều tội trong đó có tội bị kết án phạt tù chung thân thì Tòa án chỉ xét giảm lần đầu xuống 30 năm tù sau khi đã chấp hành được 15 năm tù và dù được giảm nhiều lần nhưng vẫn phải bảo đảm thời gian thực tế chấp hành là 25 năm, thì mới được xem xét giảm hình phạt. Sau khi đã được tòa án xét giảm từ tù chung thân xuống tù có thời hạn, người bị kết án tù chung thân sẽ được xem xét hưởng đặc xá của Chủ tịch nước như những người bị kết án tù có thời hạn khác theo điều kiện quy định.

Luật cũng quy định trong một số trường hợp đặc biệt, Chủ tịch nước có thể quyết định thời gian đã chấp hành tù để làm căn cứ xét đặc xá ngắn hơn so với thời gian quy định tại điều kiện để người kết án tù chung thân được đề nghị đặc xá đã nêu ở trên như: đã lập công lớn trong thời gian chấp hành hình phạt tù; là thương binh, bệnh binh, người có thành tích trong chiến đấu bảo vệ Tổ quốc, đang mắc bệnh hiểm nghèo hoặc ốm đau thường xuyên, khi phạm tội là người chưa thành niên, là người trên 70 tuổi, có hoàn cảnh gia đình khó khăn...

Như vậy, nếu người bị kết án chung thân cải tạo tốt thì có thể chỉ phải thi hành án tối đa là 14 năm tù, nhưng nếu thuộc các trường hợp đặc biệt thì vẫn có thể chỉ phải thi hành án ít hơn 14 năm tù, tùy theo quyết định của Chủ tịch nước.

Trên đây là tư vấn của chúng tôi. Chúng tôi hy vọng rằng, ý kiến tư vấn của chúng tôi sẽ giúp làm sáng tỏ các vấn đề mà bạn đang quan tâm. Trên từng vấn đề cụ thể, nếu bạn cần tham khảo thêm ý kiến chuyên môn của chúng tôi, xin hãy liên hệ trực tiếp với chúng tôi theo địa chỉ email: luatsaosang@gmail.com hoặc qua Tổng đài tư vấn: 0936.65.3636 – 0972.17.27.57 để nhận được sự tư vấn, hỗ trợ từ Luật Sao Sáng. Trân trọng cảm ơn!