1. Căn cứ pháp lý và phạm vi điều chỉnh

Tội lợi dụng chức vụ, quyền hạn trong khi thi hành công vụ được quy định tại Điều 356 Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2025). Đây là tội phạm thuộc nhóm các tội về chức vụ, xâm phạm hoạt động đúng đắn của cơ quan, tổ chức.

Phạm vi điều chỉnh của điều luật này tập trung vào hành vi của người có chức vụ, quyền hạn trong quá trình thực hiện nhiệm vụ được giao. Việc xác định đúng tư cách chủ thể có ý nghĩa đặc biệt quan trọng, bởi chỉ những người đang thi hành công vụ hoặc được giao thực hiện nhiệm vụ công mới có thể trở thành chủ thể của tội danh này. Trên thực tế, việc xác định “đang thi hành công vụ” phải căn cứ vào thời điểm, nhiệm vụ cụ thể và thẩm quyền pháp lý của người thực hiện hành vi.

2. Bản chất hành vi lợi dụng chức vụ, quyền hạn

Lợi dụng chức vụ, quyền hạn được hiểu là việc sử dụng quyền lực được Nhà nước giao không đúng mục đích, không đúng quy định pháp luật để phục vụ lợi ích cá nhân hoặc động cơ cá nhân khác. Hành vi này không nhất thiết phải vượt quá thẩm quyền mà có thể diễn ra ngay trong phạm vi quyền hạn được giao, nhưng được thực hiện trái với yêu cầu của công vụ.

Trong thực tiễn, hành vi lợi dụng chức vụ thường thể hiện qua việc cố ý giải quyết công việc trái quy định, bao che vi phạm, can thiệp trái pháp luật vào hoạt động của cá nhân, tổ chức khác hoặc ban hành các quyết định hành chính trái luật. Điểm cốt lõi để nhận diện tội phạm là hành vi phải gắn liền với việc sử dụng quyền hạn được giao và mang tính chất trái công vụ.

3. Các yếu tố cấu thành tội phạm

Để một hành vi bị coi là tội lợi dụng chức vụ, quyền hạn trong khi thi hành công vụ, cần thỏa mãn đầy đủ bốn yếu tố cấu thành tội phạm.

Trước hết, khách thể của tội phạm là hoạt động đúng đắn, bình thường của cơ quan, tổ chức nhà nước trong quá trình thi hành công vụ, đồng thời bao gồm quyền và lợi ích hợp pháp của Nhà nước, tổ chức và cá nhân. Hành vi phạm tội không chỉ gây thiệt hại vật chất mà còn làm suy giảm uy tín của bộ máy nhà nước, ảnh hưởng trực tiếp đến niềm tin của xã hội đối với cơ quan công quyền.

Tiếp theo, mặt khách quan của tội phạm thể hiện ở hành vi lợi dụng chức vụ, quyền hạn để làm trái công vụ và gây ra thiệt hại. Thiệt hại có thể là thiệt hại về tài sản, quyền lợi hoặc lợi ích hợp pháp khác, nhưng phải đạt mức độ nguy hiểm cho xã hội theo quy định của pháp luật hình sự. Đồng thời, cần chứng minh được mối quan hệ nhân quả giữa hành vi lợi dụng chức vụ và hậu quả xảy ra.

Về chủ thể của tội phạm, đây là chủ thể đặc biệt – người có chức vụ, quyền hạn và đang trong quá trình thi hành công vụ. Chủ thể có thể là cán bộ, công chức, viên chức hoặc người được giao thực hiện nhiệm vụ công theo quyết định hợp pháp. Việc xác định đúng tư cách chủ thể có ý nghĩa quyết định trong việc định tội danh.

Cuối cùng, mặt chủ quan của tội phạm được thể hiện ở lỗi cố ý. Người phạm tội nhận thức rõ hành vi của mình là trái pháp luật, thấy trước hậu quả nhưng vẫn thực hiện. Động cơ phạm tội thường là vụ lợi, song pháp luật cũng thừa nhận các động cơ cá nhân khác như nể nang, bao che hoặc vì lợi ích cá nhân không chính đáng.

4. Hậu quả pháp lý và yêu cầu chứng minh

Không phải mọi hành vi lợi dụng chức vụ đều bị xử lý hình sự. Theo Điều 356 Bộ luật Hình sự, hành vi chỉ cấu thành tội phạm khi gây thiệt hại đến lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân. Thiệt hại có thể là thiệt hại về tài sản, quyền lợi hoặc uy tín, danh dự của cơ quan, tổ chức.

Trong thực tiễn tố tụng, việc chứng minh hậu quả và mối quan hệ nhân quả giữa hành vi lợi dụng chức vụ với thiệt hại xảy ra là nội dung phức tạp. Cơ quan tiến hành tố tụng phải làm rõ rằng nếu không có hành vi lợi dụng chức vụ thì thiệt hại đã không xảy ra hoặc không xảy ra ở mức độ đó.

5. Yếu tố lỗi và động cơ phạm tội

Người phạm tội thực hiện hành vi với lỗi cố ý. Họ nhận thức rõ hành vi của mình là trái pháp luật, có thể gây thiệt hại nhưng vẫn thực hiện. Động cơ phổ biến là vụ lợi, tuy nhiên pháp luật không giới hạn ở động cơ này mà còn bao gồm các động cơ cá nhân khác như nể nang, tư lợi phi vật chất hoặc vì mục đích cá nhân không chính đáng.

Việc xác định động cơ có ý nghĩa quan trọng trong đánh giá tính chất, mức độ nguy hiểm của hành vi và là căn cứ để áp dụng hình phạt phù hợp.

6. Khung hình phạt và hệ quả đối với người phạm tội

Theo Điều 356 Bộ luật Hình sự, người phạm tội có thể bị phạt cải tạo không giam giữ đến 3 năm hoặc phạt tù từ 1 đến 5 năm. Trường hợp phạm tội có tổ chức, gây thiệt hại nghiêm trọng hoặc lợi dụng chức vụ, quyền hạn cao thì mức hình phạt có thể lên đến 10 năm tù.

Bên cạnh hình phạt chính, người phạm tội còn có thể bị cấm đảm nhiệm chức vụ nhất định trong thời gian từ 1 đến 5 năm. Đây là hệ quả pháp lý nghiêm khắc, ảnh hưởng trực tiếp đến con đường nghề nghiệp và uy tín cá nhân của người phạm tội.

7. Ý nghĩa phòng ngừa và thực tiễn áp dụng

Việc xử lý nghiêm tội lợi dụng chức vụ, quyền hạn trong khi thi hành công vụ có ý nghĩa quan trọng trong phòng, chống tham nhũng và tiêu cực. Điều này không chỉ bảo vệ quyền lợi hợp pháp của người dân mà còn góp phần củng cố niềm tin xã hội đối với bộ máy nhà nước.

Từ góc độ phòng ngừa, cán bộ, công chức cần nhận thức rõ ranh giới pháp lý của quyền hạn được giao, tuân thủ chặt chẽ quy định pháp luật và quy trình công vụ. Đối với cá nhân, tổ chức bị xâm phạm quyền lợi, việc chủ động tố giác hành vi vi phạm là công cụ pháp lý quan trọng để bảo vệ quyền lợi chính đáng của mình.

Tội lợi dụng chức vụ, quyền hạn trong khi thi hành công vụ là một trong những tội phạm nghiêm trọng, phản ánh sự tha hóa quyền lực trong hoạt động công vụ. Việc nhận diện đúng bản chất hành vi, áp dụng pháp luật thống nhất và tăng cường phòng ngừa là yêu cầu cấp thiết nhằm xây dựng nền hành chính minh bạch, liêm chính và thượng tôn pháp luật.

Trên đây là toàn bộ tư vấn của chúng tôi, hy vọng rằng, những ý kiến tư vấn này, sẽ giúp làm sáng tỏ các vấn đề mà Quý vị đang quan tâm. Để có thể làm rõ hơn và chi tiết từng vấn đề nêu trên cũng như các vấn đề pháp lý mà Quý vị đang cần tham khảo thêm ý kiến chuyên môn. Xin vui lòng liên hệ ngay cho chúng tôi theo địa chỉ email: luatsaosang@gmail.com hoặc qua Tổng đài tư vấn: 0936.65.3636 - 0972.17.27.57 để nhận được sự tư vấn, giải đáp và hỗ trợ từ Luật Sao Sáng. Trân trọng cảm ơn!