1. Cơ sở pháp lý và cải cách gần đây về trọng tài tại Việt Nam

Hiện nay, trọng tài thương mại Việt Nam được điều chỉnh bởi Luật Trọng tài Thương mại 2010 và Civil Procedure Code 2015, qua đó quy định rõ phạm vi áp dụng, hiệu lực phán quyết trọng tài, và quyền-nghĩa vụ của các bên tham gia.

Theo thông tin từ VIAC năm 2025, có những cải cách lớn như mô hình “arbitration under Vietnam International Financial Centre (IFC)” mới, cho phép các bên từ bỏ quyền kháng nghị phán quyết trọng tài tại tòa án (nếu đồng thuận), nhằm nâng cao tính “bắt buộc thi hành” cho phán quyết.

Hệ thống tòa án giám sát phán quyết trọng tài cũng được tái cấu trúc: từ 1/7/2025, chỉ 3 tòa án cấp tỉnh tại Hà Nội, TP.HCM, Đà Nẵng mới có thẩm quyền xử các yêu cầu hủy phán quyết trọng tài. Điều này giúp giảm rủi ro bị kháng cáo kéo dài, tăng tính ổn định cho phán quyết trọng tài.

Như vậy, pháp luật và thực tiễn tố tụng tại Việt Nam đang hướng tới gia tăng tính hiệu lực, thuận lợi và uy tín của cơ chế trọng tài, đây cũng là điều kiện quan trọng để doanh nghiệp tin tưởng lựa chọn.

2. Ưu điểm nổi bật của trọng tài đối với tranh chấp hợp đồng

2.1. Tốc độ, linh hoạt và chuyên môn chuyên sâu

Khác với tòa án, nơi vụ kiện thương mại thường kéo dài, và trải qua nhiều cấp xét xử: sơ thẩm, phúc thẩm rồi còn phải trải qua quá trình thi hành án, trọng tài có thể xử lý tranh chấp nhanh hơn rất nhiều. Theo dữ liệu thực tế, nhiều vụ tại VIAC hoàn tất chỉ trong vài tháng, trong khi tòa án có thể kéo dài vài năm.

Các bên được quyền lựa chọn trọng tài viên có chuyên môn phù hợp với lĩnh vực hợp đồng, xây dựng, thương mại, ngân hàng, công nghệ... giúp đánh giá, phân tích tranh chấp một cách sâu sát và thực tiễn hơn tòa án thông thường.

2.2. Bảo mật – bảo vệ bí mật kinh doanh

Khác với tòa án, phiên xử tại trọng tài thường không công khai, nên thông tin hợp đồng, tranh chấp, điều khoản nạy cảm được giữ kín. Điều này giúp doanh nghiệp tránh ảnh hưởng đên suy tín, khách hàng, đối tác.

Phán quyết trọng tài có hiệu lực như bản án, và thường không thể kháng nghị nếu các bên đã đồng thuận trước về việc từ bỏ quyền kháng nghị, điều này giúp đảm bảo tính chặt chẽ, tránh bị kéo dài qua kháng cáo, kháng nghị.

2.3. Tính tự chủ và phù hợp giao dịch quốc tế

Các bên có thể tự do chọn luật áp dụng, ngôn ngữ, địa điểm, trọng tài viên

Các bên có thể tự do chọn luật áp dụng, ngôn ngữ, địa điểm, trọng tài viên, từ đó thuận lợi cực lớn khi giải quyết tranh chấp hợp đồng có yếu tố nước ngoài.

Trong bối cảnh hội nhập, đầu tư nước ngoài, nhiều doanh nghiệp coi trọng trọng tài vì tính khả thi khi yêu cầu thi hành phán quyết ở nước ngoài theo các công ước quốc tế.

3. Hạn chế và rủi ro khi doanh nghiệp chọn trọng tài

3.1. Chi phí cao và phụ thuộc nhiều vào sự hợp tác của các bên

Phí trọng tài thường cao hơn nhiều so với lệ phí tòa án, đặc biệt trong các vụ tranh chấp có liên quan đến giá trị tài sản lớn. Do đó, những tranh chấp có giá trị tài sản nhỏ vẫn sẽ ưu tiên chọn tòa án là cơ quan có thẩm quyền giải quyết tranh chấp.

Trên thực tế, trong trường hợp đã chọn trọng tài là cơ quan tài phán nhưng nếu một bên tù chối tham gia, không giao nộp chứng cứ, gây cản trở thì dù trọng tài có ra phán quyết vắng mặt, thì việc thi hành vẫn có thể gặp khó khăn.

3.2. Khó áp dụng trong tranh chấp có yếu tố hình sự hoặc vi phạm công ích

Nếu tranh chấp chứa yếu tố hình sự, lừa đảo, gian lận, thì theo quy định tại Khoản 2, điều 68, Luật Trọng tài thương mại 2010, tòa án có thể hủy bỏ phán quyết trọng tài vì vi phạm trật tự công cộng. Khi đó, bên phát hiện phán quyết trọng tài có yếu tố hình sự, gian lận, lừa đảo và vi phạm trật tự công cộng, họ có quyền làm đơn yêu cầu tòa án hủy phán quyết đó. Thời hạn để yêu cầu hủy phán quyết trọng tài là 30 ngày, kể từ ngày nhận được phán quyết trọng tài.

Luật Trọng tài Thương mại 2010 quy định, chỉ những tranh chấp “phát sinh trong hoạt động thương mại” hoặc “do các bên thỏa thuận” mới được giải quyết bằng trọng tài. Nhưng có những lĩnh vực pháp luật buộc phải do Tòa án giải quyết, không được phép đưa sang trọng tài, vì liên quan đến trật tự công, quyền lợi công dân, hoặc quyền lực nhà nước. Ví dụ như: tranh chấp lao động cá nhân, tranh chấp quyền lợi người tiêu dùng, tranh chấp đất đai có yếu tố công quyền,...

3.3. Nhận thức hạn chế & thiếu truyền thống sử dụng trọng tài

Mặc dù trọng tài đang dần trở thành xu hướng trong giải quyết tranh chấp thương mại, nhưng thực tế cho thấy đa số doanh nghiệp Việt Nam — nhất là doanh nghiệp nhỏ và vừa (SME) — vẫn còn khá dè dặt. Phần lớn đến từ thiếu kinh nghiệm, ngại chi phí và chưa quen với tư duy “trọng tài thay tòa” trong tranh chấp hợp đồng.

Nhiều doanh nghiệp chỉ quen với mô hình xét xử truyền thống tại Tòa án, trong khi trọng tài thương mại lại đòi hỏi mức độ chủ động cao: từ việc lựa chọn trung tâm trọng tài, chọn trọng tài viên, ngôn ngữ tố tụng cho đến chiến lược cung cấp chứng cứ. Điều này khiến không ít doanh nghiệp lúng túng khi lần đầu áp dụng.

Một trở ngại lớn khác đến từ điều khoản trọng tài, theo Điều 16 Luật Trọng tài Thương mại 2010, thỏa thuận trọng tài phải rõ ràng, có hiệu lực, nếu không trọng tài không có thẩm quyền và tranh chấp sẽ bị trả về tòa án. Tuy nhiên, không ít hợp đồng chỉ ghi vài chữ: “Tranh chấp do trọng tài giải quyết.” Điều khoản trọng tài tưởng chừng đơn giản nhưng lại dễ bị Tòa án tuyên vô hiệu vì thiếu trung tâm trọng tài, thiếu phương thức chỉ định trọng tài viên, hoặc không xác định phạm vi tranh chấp.

Chính sự sơ sài này khiến doanh nghiệp mất lợi thế ngay từ điểm xuất phát, bởi khi tranh chấp xảy ra, việc xác định thẩm quyền kéo dài khiến bên bị vi phạm có thể lợi dụng để trì hoãn, tẩu tán tài sản hoặc né tránh nghĩa vụ.

Khoảng trống về nhận thức và kỹ năng soạn thảo điều khoản trọng tài, dù chỉ là một dòng nhỏ trong hợp đồng lại có thể tạo ra “điểm gãy pháp lý” khiến doanh nghiệp mất cơ hội được giải quyết tranh chấp bằng một cơ chế nhanh, bí mật và hiệu quả hơn so với tòa án.

4. Vì sao doanh nghiệp Việt đang dịch chuyển sang trọng tài nhiều hơn sau 2025

Cải cách tư pháp & luật pháp rõ ràng hơn: sau khi Việt Nam hoàn thiện khung pháp lý và tái cấu trúc tòa giám sát phán quyết trọng tài, độ tin cậy và ổn định của cơ chế này tăng cao.

Thời gian, chi phí, rủi ro thấp hơn cho doanh nghiệp: so với thủ tục tố tụng dài dòng tại tòa thì giải quyết tranh chấp bằng trọng tài phù hợp với các hợp đồng thương mại, đầu tư, xây dựng có giá trị lớn và yêu cầu bảo mật.

Xu hướng quốc tế & hội nhập: nhiều hợp đồng có yếu tố nước ngoài, cần quyền tự chủ chọn luật, trung tâm giải quyết, dễ thi hành phán quyết quốc tế nên trọng tài đáp ứng tốt, linh hoạt hơn so với toà án quốc nội.

Phát triển cơ sở vật chất & công nghệ của VIAC: hệ thống như VIAC.eCase cho phép nộp hồ sơ, quản lý vụ việc, xét xử linh hoạt, từ đó giúp thủ tục trọng tài ngày càng thuận tiện.

5. Khi nào nên chọn trọng tài  và khi nào nên ra toà án?

- Nên chọn trong tài khi:                                         

• Hợp đồng có thỏa thuận trọng tài;
• Các bên muốn giữ bí mật thương mại; cần xử lý nhanh;
• Liên quan đến chuyên môn phức tạp;
• Tranh chấp có yếu tố nước ngoài.

- Nên chọn tòa án khi:

• Tranh chấp có yếu tố công quyền, vi phạm hình sự, tranh chấp đất đai là tài sản công;
• Cần các biện pháp cưỡng chế mạnh như phong tỏa tài sản, kê biên, phá sản.
• Một bên có ý định lợi dụng để trì hoãn, né tránh nghĩa vụ
• Thì toà án với quyền cưỡng chế thi hành sẽ phù hợp hơn.

6. Khuyến nghị cho doanh nghiệp khi dự kiến sử dụng trọng tài

• Luôn soạn thảo điều khoản trọng tài rõ ràng, trong đó quy định cụ thể: trung tâm trọng tài được lựa chọn, luật áp dụng, ngôn ngữ, thủ tục, lựa chọn trọng tài viên.
• Chuẩn bị hồ sơ tài liệu đầy đủ, rõ ràng ngay từ đầu: hợp đồng chính, phụ lục, thanh toán, chứng từ, biên bản… để dễ dàng xét xử.
• Với hợp đồng quan trọng, tham khảo luật sư có hiểu biết rõ về cơ chế trọng tài để cân nhắc ưu/khuyết, tránh rủi ro thiện chí và thủ tục.
• Nếu vụ việc có yếu tố quốc tế như: thương mại xuyên biên giới, xuất nhập khẩu, đầu tư nên cân nhắc trọng tài quốc tế hoặc lựa chọn seat trọng tài phù hợp.

Sau cải cách tư pháp 2025, trọng tài, đặc biệt qua VIAC đã trở thành phương thức phân xử tranh chấp hợp đồng ngày càng được tin tưởng tại Việt Nam. Với tốc độ xử lý nhanh, bảo mật thông tin, chuyên môn cao, khả năng quốc tế hoá phán quyết, trọng tài thực sự là “giải pháp hiện đại, hiệu quả” cho doanh nghiệp. Tuy nhiên, trọng tài không phải luôn “thần dược”: chi phí cao, phụ thuộc sự hợp tác, hạn chế khi tồn tại yếu tố hình sự hoặc công quyền — do đó, doanh nghiệp cần cân nhắc cẩn trọng khi lựa chọn.

Trong bối cảnh hội nhập sâu rộng và môi trường kinh doanh ngày càng phức tạp, việc hiểu rõ “khi nào đi trọng tài, khi nào ra tòa” chính là kỹ năng pháp lý quan trọng để bảo vệ quyền lợi, tối ưu hoá rủi ro – lợi nhuận cho doanh nghiệp.

Trên đây là toàn bộ tư vấn của chúng tôi, hy vọng rằng, những ý kiến tư vấn này, sẽ giúp làm sáng tỏ vấn đề mà Quý vị đang quan tâm. Để có thể làm rõ hơn và chi tiết từng vấn đề nêu trên cũng như các vấn đề pháp lý mà Quý vị đang cần tham khảo thêm ý kiến chuyên môn. Xin vui lòng liên hệ ngay cho chúng tôi theo địa chỉ email: luatsaosang@gmail.com hoặc qua Tổng đài tư vấn: 0936.65.3636 để nhận được sự tư vấn, giải đáp và hỗ trợ từ Luật Sao Sáng. Trân trọng cảm ơn!